|
|
Zodra Rijkswaterstaat ergens in het land een schep in de
grond zet, kan daar archeologisch onderzoek bij komen
kijken. Zeker als men verwacht in die grond iets van
historische waarde aan te treffen. Zoals bij de
dijkversterking op Marken. Want aan de Zuidkade van het
schiereiland zouden tot in de 18e eeuw 3 ‘werven’ (bewoonde
terpen) hebben gelegen.
Tussen 2010 en 2018 is al uitvoerig vooronderzoek gedaan
naar deze verdronken werven. Meerdere archeologische teams
bezochten het eiland met boren, radar en sonar om de bewuste
plek te onderzoeken. Binnendijks gaven zij 7 zones aan waar
nog archeologische resten aanwezig kunnen zijn.
Deze resten konden met de huidige gebruikte methoden, zoals
boren, niet gevonden worden. Maar onderzoek met bijvoorbeeld
proefsleuven kan deze wel opsporen. Zo lang er voor de
dijkversterking echter geen werkzaamheden plaatsvinden in de
ondergrond, blijven de resten ongestoord liggen.
Buitendijks werd eerder nooit iets waardevols gevonden.
Totdat aannemerscombinatie Hof op Marken in 2023 de bak van
een graafmachine in het water liet zakken…
Dijkdoorbraken
Op oude kaarten van Marken zie je ze nog liggen: 3 punten
aan de zuidkant van het eiland. Tot diep in de 18e
eeuw woonden hier mensen op terpen. Maar doordat de
Zuiderzee destijds nog vrij spel had, zijn die buurten
verdwenen. Althans, we zien ze niet meer met het blote oog.
‘Ze zijn prijsgegeven aan de zee’, weet historicus en Marker
Jan Schild. ‘Niet dat er geen dijken waren in die tijd, want
die zijn er al sinds de 12e eeuw. Maar de dijken
waren laag en niet sterk, en de zee was vaak woest.'
'Dus als er een dijk onherstelbaar doorbrak, bouwden de
bewoners een stukje landinwaarts een nieuwe. Zo offerde men
steeds een stukje land aan zee waardoor er sindsdien
ongeveer een 3e deel van het eiland is
verdwenen.’
Archeologisch monument
Door deze kennis van de historie is de plek waar deze werven
lagen bij het Rijk al langer bekend als archeologisch
monument: een gebied met archeologische waarde.
In 2010 werd dat vastgelegd in het Archeologisch
Informatiesysteem (ARCHIS) van de Rijksdienst voor Cultureel
Erfgoed: een databank met gegevens over archeologische
vindplaatsen. De bestemmingsplannen voor dit soort gebieden
geven vaak aan: niet aankomen.
Maar als er dan toch in de buurt
werkzaamheden moeten plaatsvinden – zoals een
dijkversterking - dan gaat daar op
locatie een archeologisch onderzoek aan vooraf.
Verdronken terpen
Zo ook op Marken. ‘Volgens de informatie uit ARCHIS konden
we aan de Zuidkade resten verwachten van 3 verdronken
terpen, te weten: Thamiswerf, Houtemanswerf en de
Kraaienwerf. Deze zijn respectievelijk kort na 1720, kort na
1703 en rond 1775 onder water verdwenen’, zegt projectleider
Rogier de Groot van archeologisch adviesbureau RAAP.
Als onderaannemer probeert hij samen met de combinatie Hof
op Marken dit onderzoek en de dijkwerkzaamheden zo goed
mogelijk op elkaar af te stemmen.
‘Voordat de aannemer aan de slag kon, is de Zuidkade
buitendijks onderzocht met sonar en radartechnieken. Daar
werd met een single beam sonar niets anders gevonden dan een
langwerpige structuur die is geïnterpreteerd als de resten
van een stenen dam.'
'Maar omdat die dam geen archeologisch object vormde (want
steen, red.), en er verder ook geen archeologische vondsten
werden gedaan, kon de aannemer daar starten met de
versterkingswerkzaamheden. En omdat de dam verwijderd moest
worden voor de dijkversterking, wilde de aannemer eerst de
ligging van die dam in kaart brengen met een oostelijke en
een westelijke proefsleuf.’
Buit van hout
En zo liet een graafmachinist van de combinatie Hof op
Marken op 24 mei 2023 zijn graafarm in het water zakken voor
zo’n proefsleuf. Maar waar hij verwachtte op steen te
stuiten, haalde hij houten planken en een paal omhoog. Een
buit die in overleg met de gemeente Waterland en de
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dan toch nader
onderzocht werd.
En wat bleek? Dit waren niet zomaar planken, maar
grenenhouten planken afkomstig uit het Oostzeegebied.
Jaarringenonderzoek wees bovendien uit dat het hout stamt
uit het najaar van 1760/1761.
Er werd vastgesteld dat er onder water 2 parallel lopende
rijen van planken en palen staan met daartussen klei.
Waarmee ze eerder op een dijklichaam of beschoeiing lijken
dan op een dam.
De Groot: ‘De resten zijn gevonden binnen de grens van het
archeologisch monument. En daaruit leiden we af dat deze
toevalsvondst bij een van de verdronken werven hoort. Dat
zal Kraaienwerf moeten zijn, aangezien Thamiswerf en
Houtemanswerf al voor 1760/1761 waren vergaan. Op oude
kaarten is bovendien een dijk aangegeven ten zuiden van
Kraaienwerf, dus is het best mogelijk dat dit daar resten
van zijn.’
Jan Schild kan zich grotendeels vinden in deze conclusie:
‘Gezien de historie van dit gebied is het natuurlijk te
verwachten dat we hier vroeg of laat iets vinden van die
terpen. Ik vermoed dan ook dat het een deel is van een
palenscherm dat de bewoonde terp moest beschermen tegen
afkalven. Of van een prijsgegeven dijk. De terpen zelf zijn
lang geleden gesloopt, dus daarvan kan het niet zijn.'
Kunstwerk
Hoe het precies zit, dat zal eventueel nader onderzoek in de
toekomst moeten uitwijzen. Op dit moment zijn de huidige
vondsten in kaart gebracht en kan Rijkswaterstaat ongestoord
verder met de dijkversterking.
De Groot: ‘Waar archeologische resten geen belemmering
vormen voor civiele werkzaamheden en in de bodem bewaard
kunnen blijven, daar laten we ze bij voorkeur liggen. In dit
geval blijven de bodemomstandigheden gelijk en dus blijft
het hout daar het beste behouden. Totdat iemand in de
toekomst het misschien nodig vindt het alsnog naar boven te
halen. Zodra de aannemer nieuwe vondsten tegenkomt, komen
wij weer in actie om die te documenteren en beschrijven.’
De 5 planken en de paal die wel werden opgegraven worden
later dit jaar getoond aan de inwoners van Marken tijdens
een informatiebijeenkomst. De exacte datum van deze
bijeenkomst wordt later bekend gemaakt.
|
|
1 van de 5 planken
